Η Λευκάδα είναι ένα νησί με μεγάλη πνευματική παράδοση. Η γεωγραφική της θέση – όπως και των άλλων νησιών του Ιονίου – της εξασφάλισε μια πιο στενή σχέση με τη Δύση στα χρόνια που η ηπειρωτική Ελλάδα γνώριζε τον πνευματικό μεσαίωνα της τουρκοκρατίας.
Ο ιδιότυπος επτανησιακός πολιτισμός, αλλά και η ξεχωριστή φυσιογνωμία του νησιού που το κατακλύζει ο «βόγγος απ’ τα πέλαγα ο βόγγος απ’ τα πεύκα», έδωσαν τη δυνατότητα στη Λευκάδα να γεννήσει και να εκθρέψει μερικές από τις πιο αισθαντικές ποιητικές ψυχές. Εδώ γεννήθηκαν ή από δω κατάγονται κορυφαίοι καλλιτέχνες και επιστήμονες με πανελλήνια αναγνώριση και διεθνή καταξίωση και προβολή.
Τα ήθη, τα έθιμα και ο δημιουργικός λόγος του λευκαδίτικου λαού στις διάφορες μορφές του, οι ευχές και οι κατάρες, τα παραμύθια και τα αινίγματα, τα σατιρικά του άσματα και οι ευτράπελες διηγήσεις, αποτελούν τους θησαυρούς μιας πλούσιας και μεγάλης παράδοσης που, στις περισσότερες εκφάνσεις της, διατηρείται ζωντανή ως τις μέρες μας. Πολλά έθιμα συνυφασμένα με το εορτολόγιο και τον κύκλο της ζωής – Χριστουγεννιάτικα, Πασχαλινά, Αποκριάτικα και Σαρακοστιανά – διατηρούνται μέχρι σήμερα.
Χριστούγεννα: Τις παραμονές των Χριστουγέννων οι γυναίκες πλάθουν Χριστόψωμα ή Χριστοκούλουρα και τον σταυρό. Για τα αγόρια φτιάχνουν σταυρούς και για τα κορίτσια τις βλάχες ή μπαλούμπες. Το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων κόβουν το σταυρό, συγκεντρώνονται όλοι στο σπίτι, γύρω από το στρωμένο τραπέζι, στη μέση του οποίου βάζουν το μπουκάλι με το κρασί.
Ο σταυρός χαράσσεται σε τέσσερα κομμάτια και τον βάζουν πάνω στο μπουκάλι. Τότε απλώνοντας όλοι το δεξί τους χέρι, πιάνουν και κόβουν το σταυρό κάνοντας ευχές.
Πρωτοχρονιά: Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι Λευκαδίτες βάζουν στα σπίτια τους νεροκρέμμυδα – τις κουτσούνες – για το καλό του σπιτιού και για γούρι και ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, υποδέχονται το νέο χρόνο με το έθιμο της Διάνας, στο οποίο πρωταγωνιστικό ρόλο έχει η Φιλαρμονική Λευκάδος. Διάνα θα πει «εωθινός» – ύμνος, τραγούδι ή προσευχή. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, πριν ξημερώσει, η Φιλαρμονική – που την ακολουθούν μικροί και μεγάλοι, με φωνές και τραγούδια – περιδιαβαίνει στους δρόμους της πόλης παίζοντας χαρμόσυνα κομμάτια και τον Εωθινό, ενώ κάνει συνεχώς στάσεις έξω από τα σπίτια, σαν ευχή για το καλό του χρόνου. Η Διάνα είναι πιθανότατα κατάλοιπο από την εποχή της Ενετοκρατίας και της Αγγλοκρατίας.
Θεοφάνεια: Την ημέρα των Θεοφανίων, την ώρα που ο δεσπότης ρίχνει το σταυρό, οι παρευρισκόμενοι, βουτούν τρεις φορές στη θάλασσα ένα μάτσο πορτοκάλια που κρατούν δεμένα με σχοινί. Κατόπιν τα κρεμούν στα εικονίσματα, ενώ πετούν, την ίδια στιγμή, εκείνα της προηγούμενης χρονιάς που διατηρούνται αναλλοίωτα.
Πάσχα: Το Μεγάλο Σάββατο, κατά τις εννιά το πρωί, οι γυναίκες βγαίνουν στο παράθυρο και «ρίχνουν το κομμάτι» στο δρόμο. Πετούν δηλαδή ένα πήλινο αγγειό, πιάτο, λαγήνι, μπότη και στην ανάγκη ένα κεραμίδι ή κάτι γυάλινο – γενικά ένα εύθραυστο δοχείο που γίνεται κομμάτια. Τα συντρίμμια του σκεύους δεν κάνει να τα μαζέψουν την ίδια μέρα. Το κομμάτι – λέει η παράδοση – το ρίχνουν για να σπάσει η θλίψη, η ησυχία και το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας. Ύστερα, με το χτύπημα της καμπάνας, βγαίνει η Φιλαρμονική στους κεντρικούς δρόμους της πόλης και παίζει εμβατήρια. Έτσι ο ήχος της μουσικής ανακατεύεται με τον, καθόλου μουσικό αλλά χαρούμενο, κρότο των δοχείων που κομματιάζονται.
Οι μουσικές προτιμήσεις των διαφόρων περιοχών του νησιού αντικατοπτρίζουν και την πολιτιστική του ανομοιογένεια. Τα χωριά ακούνε λαϊκά και ρεμπέτικα – αποτέλεσμα της μόνιμης επαφής που είχαν με τη Ρούμελη. Η πόλη προτιμά μουσική με χορωδίες και μαντολινάτες, δείγμα της στενής σχέσης της με την Ιταλία, αφού σ΄ όλη τη διάρκεια της Ενετοκρατίας, κι ως την ένωση με την Ελλάδα, τα παιδιά των πλούσιων οικογενειών σπούδαζαν ιατρική ή νομική στην Ιταλία και έφερναν, όταν γύριζαν, μαζί τους τον πολιτισμό και τις αξίες της Δύσης.
Οι Ενετοί απ’ την άλλη, προωθούσαν την κουλτούρα τους σε όλα τα Επτάνησα, με συνέπεια ακόμα και σήμερα να είναι ευδιάκριτη η μεγάλη επιρροή τους στη μουσική παιδεία.
Οι μουσικές προτιμήσεις των διαφόρων περιοχών του νησιού αντικατοπτρίζουν και την πολιτιστική του ανομοιογένεια. Τα χωριά ακούνε λαϊκά και ρεμπέτικα – αποτέλεσμα της μόνιμης επαφής που είχαν με τη Ρούμελη. Η πόλη προτιμά μουσική με χορωδίες και μαντολινάτες, δείγμα της στενής σχέσης της με την Ιταλία, αφού σ΄ όλη τη διάρκεια της Ενετοκρατίας, κι ως την ένωση με την Ελλάδα, τα παιδιά των πλούσιων οικογενειών σπούδαζαν ιατρική ή νομική στην Ιταλία και έφερναν, όταν γύριζαν, μαζί τους τον πολιτισμό και τις αξίες της Δύσης.
Οι Ενετοί απ’ την άλλη, προωθούσαν την κουλτούρα τους σε όλα τα Επτάνησα, με συνέπεια ακόμα και σήμερα να είναι ευδιάκριτη η μεγάλη επιρροή τους στη μουσική παιδεία.
Η Λευκάδα έχει την αρχαιότερη (μετά την Κέρκυρα) Φιλαρμονική της Ελλάδας (1850). Το δραστήριο Σωματείο συνέβαλε στην ανάπτυξη της μουσικής παιδείας των Λευκαδιτών ενώ έδωσε το παρόν σε σπουδαία ιστορικά γεγονότα, όπως η Ένωση των Επτανήσων το 1864, οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες της Αθήνας το 1896, η Μεσολυμπιάδα του 1906, κ.ά. Το 1983 της απονέμεται το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Στη Φιλαρμονική λειτουργεί Μουσική Σχολή, Μπάντα, Μπαντίνα και Μουσικά Σύνολα. Στη Λευκάδα, επίσης, δραστηριοποιούνται συγκροτήματα παραδοσιακών χορών, χορωδίες και μαντολινάτες με πανελλήνια, αλλά και διεθνή προβολή.